Alle opplyste menneske veit kva som er i ferd med å skje med planeten vår. Men politikarar flest let oss tru at dei har kontroll. Det uroar Gunnar Kvåle, professor emeritus ved Senter for internasjonal helse i Bergen og aktiv i Besteforeldreaksjonen og MDG. Den kunnskapen vi har i dag krev ein overskridande politikk og ein mykje friare utnytting av det handlingsrommet vi faktisk har, som individ og samfunn. Inspirasjon til dette finn Kvåle hos nokre av diktarane våre. Men óg hos urfolk med deira forståing av samanhangen mellom natur og menneske, slik han skriv om i et essay som fyrst vart publisert på nettet i magasinet Harvest, 3. juli i år.
Du må ikke sove …
Folk flest krev «brød og sirkus». Daglege krav og hastig moro døyver tankar på tragedien som trugar. Mange forstår kva som er i ferd med å skje, men trøystar seg med at det er lite den einskilde kan gjera.
Men det er teikn til oppvakning. Stadig fleire åtvarar mot faren og prøver å gjera sitt for å snu utviklinga. Vil dei bli høyrde før det er for seint? Vil kursen bli endra i tide? Arnulf Øverland åtvara oss før andre verdskrig med diktet «Du må ikke sove». Diktet er like aktuelt i dag.
Jeg våknet en natt av en underlig drøm,
det var som en stemme talte til mig,
fjern som en underjordisk strøm
og jeg reiste mig op: Hvad er det du vil mig?
– Du må ikke sove! Du må ikke sove!
Du må ikke tro, at du bare har drømt!
Du må ikke gå til ditt kjøpmannskap
og tenke på hvad der gir vinning og tap!
Du må ikke skylde på aker og fe
og at du har mer enn nok med det!
Vår takk til jorden
Vil vår generasjon med opne augo øydeleggja jorda, skaparverket som vi er ein del av og som er ein del av oss? Forstår vi ikkje det som biologien har lært oss og som mange intuitiv kjenner: Menneske, dyr og natur er del av eit heile. Vi kan ikkje overleva åleine. Ein del er avhengig av at andre deler blir bevarde. For indianarane var dette ein sjølvsagt del av tru og tanke (1):
Vi gir bort vår takk til jorden, som gir oss vårt hjem. Vi gir bort vår takk til elvene, innsjøene og havene, som gir av sitt vann til oss. Vi gir bort vår takk til trærne, som gir frukt og nøtter til oss. Vi gir bort vår takk til vinden, som bringer regn til å vanne plantene. Vi gir bort vår takk til solen, som gir av sin varme og sitt lys. Alle vesener på denne jord – trærne, dyrene, vinden og elvene – gir av seg selv til hverandre,slik at alt kan være i balanse … (Del av indianerbønn)
Moder Jord – har blitt sliten av behandlingen hun får. Hun er lei av å se hvordan hennes livsgnist blir tappet fra hennes kropp. Hun er forferdet over plyndringen og voldtekten av hennes nydelige kropp. Nå må vi behandle henne med den ytterste respekt. Hun er sterkere enn oss. Vi kan risikere å bli utryddet. Hun vil fortsette å leve. Hennes vrede kan komme rask og mektig. Hennes kjærlighet er enda sterkere. Valget er vårt. (Cloud Lee)
Vi, indianerfolket, skal ikke kunne si «dette landet er mitt».Vi bare bruker det. Det er den hvite mann som kjøper det og bygger et gjerde rundt det. Marken er en del av vår kropp, og vi er en del av marken.(Bøffeltiger)
Det evige forår
Fortid, notid og framtid er del av eit heile. Fortida kan ikkje endras, men notida gjev oss handlingsrom for å møta trugsmålet som Bjørnstjerne Bjørnson ikkje kunne vita ville koma då ha skreiv:
Ære det evige forår i livet,
som alting har skabt!
Opstandelsens morgen det mindste er givet,
kun former går tabt.
Slægt føder slægt,
stigende ævne den når;
art føder art
i millioner af år.
Verd’ner forgår og opstår.
Intet så småt, at ej finnes et mindre,
ingen kan se.
Intet så stort, at ej finnes et større
bortenfor det.
Krybet i jord,
bærge jo bygge det kan.
Støvet, som fo’r,
eller det skyllende sand
riger har grundlagt en gang.
(…)
Evigheds afkom og frø er vi alle.
Tankerne har
rødder i slægternes morgen; de falle,
spørsmål med svar,
fulle af sæd
over den evige grun;
derfor dig glæd,
at du en svindende stund
øgede evigheds arv.
Bland dig i livs-fryden, du, som fik være
blomst i dens vår,
nyde et døgn til det eviges ære
i menneske-kår;
yde din skærv
in til det eviges hværv,
liden og svag
ånde et eneste drag
in af den evige dag.
Kjærlighet og raseri
For tenkjande menneske kan det i dag vera vanskeleg å blanda seg i livsfryden når vi veit at vår «svindende stund» her på jorda ikkje «øgede evighet arv». Vi er tvert imot i ferd med å øydeleggja «den evige dag».
Men gjennom ei sterk mobilisering av fleire som ser faren for dette, er endring framleis mogeleg. Moralfilosofen Arne Johan Vetlesen skriv om «kjærlighet og raseri» som krefter som kan vera sterke nok til å snu utviklinga (2): «Kjærlighet til alt levende på jorden som vi mennesker deler med uendelig mange andre arter og former for liv. Dernest raseriet som vokser i oss… når vi opplever at så mye av dette livet ødelegges, med vitende og vilje. Et raseri næret av kjærligheten, … på vegne av de stemme- og vergeløse, mot de mektigste. Et raseri drevet av kjærlighet til livet og alt levende».
Alle som er glade i livet og alt levande, har grunn til å vera rasande over dette som skjer rundt oss. Men kven skal vi retta raseriet mot? Mot oss sjølve som veit kva som må til, men som ikkje er villige til å endra oss nok, eller fyrst og fremst mot institusjonar, maktmenneske og politikarar som ikkje vil sjå det som er i ferd med å skje, og av omsyn til kortsiktig vinning ikkje er villige til å gjera det som må til?
… men einskap var!
Kjenner vi kjærleik til skaparverket, vil handlingar som skadar det gi oss smerte. Klimavenlege handlingar gir glede. Om kjærleiken får råda kan vi kanskje få oppleva at dei som vi ser som våre motstandarar kan bli med på handlingane som må til. Olav Aukrust såg klårt i ein draum korleis kjærleiken smelta all motstand, «alt tottest meg horve så sælt i hop»:
Stein vart til blømande torv
for augo mine.
Jamvel svaberg og skorv
tok te skine.
Det stråla i kvar ei kvorve,
i glap og óp.
Og allting tottest meg horve
so sælt ihop.
Av fagert og sant og godt
gjenombåra
kvar åsyn og ham og hått
skein forklåra.
Varmt eg den elske måtte
som hata meg.
Med kjærleiken alt eg åtte.
Det kjende eg.
Sæl så eg ånd og ord
samanfalle.
Himmel og nyfødd jord;
alt og alle.
Lengslune bar ikkje lenger
ei pinsle svar:
motsetnad var ikkje lenger;
men einskap var.
(…)
Alt stod i nattleg sol
nådelauga.
Samstundes liv og symbol
såg mitt auga.
Andi slo upp ifrå ordi
og lyste veg.
«Som i himmelen, so óg på jordi.»
Det skyna eg.
Effektiv klimahandling hastar. Det gagnar lite om kjærleiken ikkje fører til handling. Men let vi kjærleiken nøra vilje til kraftfull handling, kan mykje endrast. Då vil vi ikkje lenger kunna sitja stille «trygt i vårt hjem».
Vi kan ikke sitte trygt i vårt hjem
og si: Det er sørgelig, stakkars dem!
Vi må ikke tåle så inderlig vel
den urett som ikke rammer oss selv!
Vi roper med siste pust av vår stemme:
Vi har ikke lov til å gå her og glemme!
Kilder:
(1) Indianersitatene er hentet fra www.tenkerenetil.com
(2) Vetlesen, A. J.: Viktigere enn håp. www.harvest.as
(Gjengitt etter tillating frå forfattaren og redaksjonen i Harvest)